SLOVO O ISTORIJSKOJ SOCIOLOGIJI
A LETTER ON HISTORICAL SOCIOLOGY
Odlika naučnika kasnog dvadesetog veka da nepopustljivo "gura" napred ka specijalizaciji, čini se da nas nosi prema sve užim i fokusiranijim oblastima ekspertize. U eri međudisciplinarnih podela i proliferacije pod-specijalnosti u okviru jednog polja, česte su debate o tome da li sociologija i ostale društvene nauke mogu zaista tvrditi da poseduju neko zajedničko razumevanje današnjeg sveta. Među kakofonijom "specijalista" čiji se glasovi ne slažu, kao da se izgubilo "jezgro" znanja o društvenim naukama. U tom kontekstu, istorijska sociologija odaje utisak još jednog misterioznog polja ovlašćenih stručnjaka. Mišljenja smo, ipak, da ova sociološka disciplina animira i motiviše vraćanje nekim osnovnim pitanjima društvenih nauka - poput konflikta, uređenja, društvene klase, hijerarhije, institucije itd. - i određenim fundamentalnim problemima u metodologiji i epistemologiji, koji se tiču upitnosti kako i koliko "poznajemo" socijalnu stvarnost.
Termin "istorijska sociologija" obično se primenjuje za sociološku analizu, zasnovanu na izvorima istorijskih podataka, primarnim (kao što su originalni dokumenti u arhivama) ili sekundarnim (pisane istorije čiji su autori sami istoričari).
Među sociolozima i istoričarima vodi se dosta rasprostranjena, ponekad svađalačka, rasprava o granicama i odnosima ovih dveju naučnih disciplina. Većina se, uglavnom, slaže sa tvrdnjom Filipa Abramsa (Istorijska sociologija, 1980) da "istorija i sociologija jesu i oduvek su bile jedno te isto", tako da svako sporenje o njihovom uzajamnom odnosu predstavlja samo stvar institucionalnog organizovanja, a ne intelektualne suštine. Istorija teži da individualizira (idiografski) i da opisuje jedinstvene ili posebne pojave, dok sociologija uopštava (nomotetski) formulisanjem teorija koje se odnose na kategorije pojava; no, reč je samo o naglasku, ne i čvrstom metodološkom principu. Zajednički cilj naučnika obeju disciplina jeste uzročna analiza značenjskog ponašanja pojedinaca i grupa, uz pravilno razmatranje procesa, konteksta i promene.
Uprkos naznačenim epistemološkim dilemama, glavni problem sa kojim se suočavaju sociološki istoričari tiče se praktične teškoće u korišćenju primarno istorijskih materijala kao dokaza (zvanični izveštaji, pregledi, parohijske evidencije, materijali organizacija, pisma i dnevnici). Istraživač mora da utvrdi autentičnost i poverljivost dokumenata, autorstvo i stepen kompetentnosti, moguće izvore greške ili odstupanja, motive autora i različite uslove pod kojima je nastao svaki dokument, kao i reprezentativnost raznih sačuvanih dokumentarnih materijala. Jednako je teško istraživanje subjektivnih vidova ponašanja; primera radi, motivi čovekovog delovanja, njegova značenja i osećanja, koja se mogu pripisati npr. odnosima sa rodbinom, stavovi, vrednosti i uverenja, kao i njihovo prećutkivanje u svakodnevnom životu - pokazali su se najneuhvatljivijim.
"Nesrećna" je tendencija pojedinih istorijskih sociologa da na pisanija istoričara gledaju kao na neproblematične skupove podataka o konkretnim istorijskim epizodama. Onda se ti zapisi prekopavaju kako bi se našle ilustracije za ispunjavanje praznina u unapred zadatim sociološkim modelima i teorijama. Istorijska sociologija na toj širokoj skali - kako tvrde njeni kritičari - nudi svojim sledbenicama divnu slobodu da se igraju "mešanja koktela" u poslastičarnici istorije. Jedan od kritičara je čak posebno upozorio sociologe da se ne okreću olako istorijskim izvorima tamo gde se mogu naći odgovarajući sociološki podaci, pošto to znači napuštanje pozicije komparativne prednosti kojom sociolog može proizvesti svoje sopstvene dokaze (preko odgovarajućih pregleda, intervjua ili zapažanja), dok je istoričar nužno osuđen da radi sa onim dokazima koje može prikupiti iz slučajno preživelih dokumentarnih "relikvija" (Dž. H. Goldtrop, Upotreba istorije u sociologiji, British Journal of Sociology, 1991).
Istorijska sociologija odnedavno sjaji u domaćem sazvežđu socioloških disciplina. Njene porođajne muke rezultat su minimiziranja važnosti proučavanja istorije u sociologiji. A plodotvorna može biti analiza istorijskih uticaja na savremeno društvo i promene u njemu. To znači da institucije, strukture i forme društvene interakcije, imanentne socijalnom svetu svakog vremena, imaju istoriju i rezultat su prethodnog razvoja. Istorijska analiza može da pokaže razvojnost socijalnih formi, pruži ideje o tome kako se one mogu menjati u budućnosti i obezbedi smernice za kreiranje novih i uspešnijih alternativa. Sledstveno tome, i sama društvena misao proizvod je određenog vremena, mesta i društvene pozicije. Filozofi i teoretičari prosvetiteljstva uobličili su svojstvene forme analize u doba nastajanja moderne ere i stoga se ne može reći da su one rezultat slučaja. Strukturisaniji društveni modeli, nastali u još uvek snagom tradicije okovanoj Evropi, produkt su kasnog devetnaestog i ranog dvadesetog veka. Pragmatične, mikrosociološke teorije rođene su u Sjedinjenim Državama, gde je značaj istorijskih struktura bio manji, a aktuelniji praktični problemi razvoja novog društva.
U izučavanjima prošlosti, sadašnjosti i budućnosti istorijsku analizu treba da koristimo kritički i kreativno, doprinoseći komunikaciji i razumevanju socijalnog sveta. Pojedini istorijski pristupi u sociologiji pretpostavljali su povezanost istorije sa ljudskim progresom i dosezanjem viših nivoa razvoja društva - Marksova teorija i liberalne teorije modernizacije, recimo. Celishodniji je istorijski prilaz koji ne smatra da ljudska istorija ima određen pravac ili da neizostavno evoluira u progresivnije forme društvene organizacije. Ne postoje uvek neizbežnosti i svrhe istorijskih promena - promena svakako nastaje, ali je rezultat bezbroj nameravanih i nenameravanih uticaja, koincidencija i šansi, praćenih presekom različnih nepredviđenih društvenih prilika i snaga. Postoje, istina, socijalne sile koje vuku svojim pravcem i snažne individue i grupe koje pokušavaju da beskrajno prošire uticaj i moć, ali i ljudi u društvenom svetu mogu da im se odupru ili ih promene. Na primer, brojni savremeni analitičari smatraju da su globalizacija, standardizacija i propadanje nacionalnih država dominantni i, sasvim sigurno, neumitni procesi, ali se moraju uvažiti i tradicionalne kulture, otpor prema promenama, lokalna pozadina, "komunikacija i rasprave" (J. Habermas) i sl. Ili, kako to slikovito opisuje Džon Mandalios (Civilizacija i ljudsko biće, 1999): "Prevideti važnost kulturne raznolikosti pri razumevanju enormnih transformacija zapisanih 'modernizacijom' bilo bi isto što i reskirati svođenje modernizacije na Vesternizaciju."
Naša naučna javnost nedovoljno je upoznata sa činjenicom da danas istorijska sociologija spada u prestižne akademske discipline. Verujući da doprinosimo obnovi sociološkog zanimanja za istoriju na ovdašnjem prostoru -  u svetu ono traje tamo negde s početkom 60-ih godina - objavljujemo nekolicinu tekstova stranih autora, vrsnih sociologa-istoričara, jedan prilog domaćih snaga, kao i izvod iz bibliografije radova o istorijskoj sociologiji. Zahvaljujemo prof. dr Dragani R. Mašović na prevodu sa engleskog jezika.
 

Dragan Todorović