Juvenalova izreka "men sana in corpore sano" predstavlja svakako jednu
od najstarijih poruka koje upućuju na probleme koji su danas predmet izučavanja
psihologije sporta. Takođe i u delima Platona, Aristotela i drugih antičkih
filozofa nalaze se delovi u kojima se ističe značaj odnosa između tela
i duha.
Srednjovekovna dominacija crkvenih dogmi koje su zabranjivale bilo
kakvo interesovanje za čovekovo telo i njegov razvoj i vežbanje je zaustavila
razvoj sporta, pa u tom smislu je nestao i predmet izučavanja i interesovanja
dela nauke koja bi mogla biti preteča današnje psihologije sporta.
U doba Renesanse se ponovo javlja interesovanje za vežbanje i sport
kao važne elemente vaspitanja, što u svojim delima naročito ističu poznati
reformatori školstva i pedagozi toga doba, česi Komenski i Tirš, švajcarac
Pestaloci i drugi.
Stvarni razvoj psihologije sporta kao nauke počinje onda kada počinje
razvoj psihološe nauke uopšte, a to je druga polovina 19. veka, tj. onda
kada je nemački psiholog Viljem Vunt osnovao prvu laboratoriju za eksperimentalnu
psihologiju u Lajpcigu, što se uzima kao početak stvaranja psihološke nauke.
Nešto kasnije, početkom 20. veka Sigmund Frojd je pisao o seksualnim
tonovima u igri i njenom uticaju na razvoj ličnosti, a zatim su i drugi
autori kao što su Biler i Bejtendajk pisali o zadovoljstvu i psihološkom
značaju dečije igre i igre uopšte (pa prema tome i sportske igre) za razvoj
ličnosti.
Takođe je poznat De Kubertenov tekst objavljen u Parizu u to vreme
pod naslovom "Eseji u sportskoj psihologiji".
Na institutima za fizičku kulturu u SSSR-u, u Moskvi i Lenjingradu,
formirani su 1920. godine odseci za "Psihologiju fizičkog vaspitanja i
sportskih aktivnosti" na kojima je razvijana značajna naučno istraživačka
aktivnost.
Tri psihologa P. V. Šulte, N. Sipel i F. Gize su radili na institutu
za fizičko vaspitanje u Lajpcigu i objavili nekoliko tekstova i knjiga
koje su se odnosile na psihološke probleme u sportu, kao što je: Šulteov
tekst "Telo i duša u sportu" (1921), zatim knjiga "Poboljšanje učinka vežbanjem,
igrama i sportskim aktivnostima" (1924), koja se odnosi na psihološku pripremu
sportista. Sipel je rezultate svog istraživanja objavio u dve knjige pod
naslovom "Fizičko vaspitanje u školama i mentalni rad dece školskog uzrasta"
i "Fizička vežbanja i psihička aktivnost". Gize je takođe objavio dve knjige
i to "Duša-telo" (1924) i "Duh i sport" (1928).
U sovjetskoj literaturi se 1925/26. godine navode studije Petera Rudika
i A. P. Netšđajeva koje su se bavile ispitivanjem vremena reakcije i uticajem
fizičkog vaspitanja na kinestetičku percepciju, memoriju, pažnju i maštovitost
i na to kako sport utiče na razvoj ličnosti.
Koleman Grifit, Amerikanac koji se smatra utemeljivačem psihologije
sporta, radio je kao rukovodilac laboratorije za motorno učenje na Univerzitetu
u Ilinoisu. Objavio je 1928. godine dve knjige "Psihologija treniranja"
i "Psihologija i sport" i bavio se uglavnom izučavanjem psihomotornih veština,
motoričkim učenjem i osobinama ličnosti sportista.
A. S. Puni je od 1929. godine započeo sa ispitivanjem uticaja sporta
na psihički razvoj i uticaja skijanja na karakteristike ličnosti sportista.
U Moskvi je 1930. godine osnovan naučno istraživački institut za proučavanje
sporta i fizičkog vaspitanja koji je podstakao mnoga istraživanja u psihologiji
sporta. Prvi rukovodilac ovog instituta i brojnih istraživanja prof. Peter
Rudik je sačinio prvu klasifikaciju psihologije sporta koja bi mogla i
danas biti aktuelna, predstavivši je na sledeći način:
1. psihologija sportske aktivnosti koja se sastoji od dve kategorije,
a) opšta analiza sportske aktivnosti,
b) analiza specifičnih sportova;
2. psihologija sportista koja se opet deli na dve oblasti:
a) specijalne sposobnosti sportista,
b) opšte karakteristike ličnosti.
U Americi je osnovan časopis "The research quarterly" namenjen istraživanjima
u fizičkoj kulturi.
U periodu 1952/56. godine u Teksasu je američki psiholog Edvin Flajšman
radio na projektu proučavanja faktora koji utiču na učenje motornih veština.
U Čehoslovačkoj, u Pragu, je 1954. godine osnovano nacionalno udruženje
sportskih psihologa.
Jugoslovenski autori K. Momirović, N. Maler i R. Pađen objavili su
prvi ozbiljniji rad iz oblasti psihologije sporta 1957. godine pod naslovom
"Faktorska struktura motoričkih sposobnosti" u časopisu "Vojno sanitetski
pregled".
U Moskvi je 1959. godine objavljena knjiga A. C. Punija pod naslovom
"Ogledi iz psihologije sporta" koja je 1965. g. prevedena na srpskohrvatski
jezik i štampana u izdanju Zavoda za udžbenike Srbije. Bila je dugo jedan
od osnovnih udžbenika za predmet psihologija sporta na Fakultetima za fizičku
kulturu u Jugoslaviji.
Tomas Tutko i Brus Ogili psiholozi sa koledža San Hoze u Kaliforniji
su počeli da koriste lične kartone sportista sa procenjenim osobinama ličnosti
u jednom obimnom istraživanju čije su rezultate objavili 1966. godine u
knjizi pod naslovom "Problemi sportista i kako ih rešiti".
Brajant Krati je objavio udžbenik za studente pod naslovom "Ponašanje
u pokretu i motorno učenje" 1964. godine.
U Rimu je 1965. godine održan prvi Kongres sportskih psihologa, koji
je organizovao i kome je predsedavao italijanski psihijatar Peručo Antoneli.
Na kongresu je podneto 35 referata. Tada je osnovano i Svetsko udruženje
psihologa sporta. Iste godine je osnovano i Severnoameričko društvo za
psihologiju sporta i fizičke aktivnosti koje je tada imalo dvesta članova.
Godine 1967. pojavljuju se još dve knjige: Dž. Oksendin sa Templ univerziteta
u Pensilvaniji objavio je knjigu pod naslovom "Psihologija i motorno učenje",
a R. Singer sa Normal univerziteta u Ilinoisu knjigu "Motorno učenje i
čovekov učinak". U Sovjetskom Savezu je osnovano Nacionalno udruženje sportskih
psihologa koje je tada imalo 150 članova. Osnovano je i Nacionalno udruženje
sportskih psihologa Poljske, koje je tada imalo 40 članova.
Severnoameričko društvo je 1968. godine organizovalo drugi Svetski
kongres sportskih psihologa u SAD-u kome je prisustvovalo oko dvestotine
učesnika iz 16 zemalja sveta. U Pragu na Karlovom Univerzitetu i u Bratislavi
na Komenski Univerzitetu su osnovane katedre za sportsku psihologiju i
pedagogiju.
Olimpijada u Meksiku (održana u leto 1968.) je karakteristična po tome
što su se takmičenja odvijala u Meksiko Sitiju, gradu koji se nalazi na
velikoj nadmorskoj visini, pa su zbog toga sportisti morali da prođu kroz
specijalne pripreme. Za tu priliku su u Čehoslovačkoj reprezentaciji bili
angažovani psiholozi, a rukovodilac tima koji je obavljao psihološku pripremu
sportista je bio Miroslav Vanek. Istočnonemačka reprezentacija je takođe
bila podvrgnuta specijalnim psihološkim pripremama za tu Olimpijadu. Olimpijada
u Meksiku je događaj koji je potvrdio neophodnost angažovanja psihološke
nauke i psihologa u procesu treninga i pripreme sportista za takmičenja.
U Zagrebu je 1970. godine pokrenut časopis "Kineziologija", koji je
doprineo da se objave brojna istraživanja iz nauke o sportu, kao i iz oblasti
psihologije sporta. Tokom sedamdesetih je objavljeno dosta vrednih knjiga
iz oblasti psihologije sporta, a ovde ćemo navesti najpoznatije: Alderman,
"Psihološko ponašanje u sportu" (1974), Singer, R. "Treniranje, sportisti,
psihologija" (1972), B. Krati, "Psihologija u savremenom sportu" (1973),
Martens, "Socijalna psihologija i fizička aktivnost" (1975), Fišer, "Psihologija
sporta" (1976), Karon, "Socijalna psihologija sporta" (1980), Klavora i
Danijel, "Trener sportista i sportski psiholog" (1979), Rudik "Psihologija"
(1974), Puni "Psihologija" (1984). Havelka i Lazarević su objavili knjigu
"Sport i ličnost" (1980). V. Paranosić i Lj. Lazarević su objavili knjigu
"Psihodinamika sportske grupe" (1975) koja je prevedena sledeće godine
na ruski i bugarski jezik.
Na Svetskom kongresu psihologa sporta 1977. godine u Pragu (Čehoslovačka)
učestvovala su i tri autora iz Jugoslavije: Paranosić, B. Dražić i Lazarević,
Lj.
Dž. Salmela u drugom izdanju knjige "Ko je ko u psihologiji sporta
u svetu" 1985. godine za Jugoslaviju navodi sledeće autore: Arzenšek Srđan
(Velenje), Bele - Potočnik Živana (Ljubljana), Blatnik Uroš (Ljubljana),
Bosnar Ksenija (Zagreb), Lazarević Ljubiša (Beograd), Aleksandar Milojević
(Niš), Momirović Konstantin (Zagreb), Sabiončelo Nikola (Zagreb).
***
Prema Paranosiću (1982) značajnim godinama za razvoj psihologije sporta,
kao naučne discipline, mogu se smatrati 1963, kada su počele pripreme za
prvi Međunarodni kongres psihologa sporta koji je održan u Rimu (1965),
kada je osnovano i Internacionalno udruženje sportskih psihologa, koje
se bavi izdavanjem časopisa i publikacija, istraživačkim projektima, povezivanjem
svojih članova i pružanjem pomoći nacionalnim udruženjima, i koje je na
taj način doprinelo i doprinosi razvoju i afirmaciji psihologije sporta
u celom svetu.
Danas je psihologija sporta naučna disciplina za koju se može reći,
na osnovu širine interesovanja autora i raznovrsnosti problema kojima se
oni bave, da ima i da će imati vrlo intenzivan razvoj u ovome veku.
Istraživanja u psihologiji sporta su sve brojnija, sve je veći broj
specijalizovanih časopisa posvećenih psihologiji sporta. Takođe se sve
više radova iz oblasti psihologije sporta objavljuje u časopisima srodnih
naučnih disciplina, kao što su medicinski, sociološki i pedagoški časopisi.
U najvećem broju radova koji su objavljeni u svetu i kod nas u poslednjih
petnaest godina istraživanja su se odnosila na osnovne psihološke probleme
kao što su: motivacija, psihosomatski status, psihodinamika sportske grupe,
ali i na neke probleme koji su karakteristični za sportiste, kao što su:
samopouzdanje, vežbanje, mentalno zdravlje itd.
Naravno, kao i svaka mlada naučna disciplina koja se intenzivno razvija,
i psihologija sporta i vežbanja ima određenih metodološko-konceptuelnih
nedostataka, a pristupi u istraživanjima, udžbenicima i monografijama imaju
vidne metodološke neusaglašenosti.
Može se reći da i ovaj temat potvrđuje gore navedene konstatacije o
raznovrsnosti tema i problema kojima se psihologija sporta bavi.
Rad profesora Kerkovića "O etičkim i estetičkim aspektima telesne i
duhovne kulture" predstavlja osvrt na filozofsko-psihološki kontekst kretanja
i sporta.
Tri naredna rada tretiraju fundamentalne psihološke probleme: rad pok.
prof. Borisa Wolfa i prof. Koste Momirovića, jednog od osnivača psihologije
sporta u Jugoslaviji, predstavlja raspravu o tome da li je inteligencija
normalno distribuirana psihička karakteristika u populaciji. Rad Bale,
A. Hošek i Momirovića pod naslovom "Aberantno ponašanje i motoričke sposobnosti
predškolske dece" pokušava da da odgovor na dilemu da li aberantno ponašanje
određuje motoričko funkcionisanje dece ili motoričko funkcionisanje definiše
normalno ili poremećeno ponašanje dece. Priređivač ovog temata, zajedno
sa mr Miroslavom Komlenićem, u radu pod naslovom "Motoričko učenje" pokušava
da analizira i definiše jedan kompleksan oblik učenja, kao što je motoričko
učenje, do danas u potpunosti neproučen i nedefinisan.
Rad Ljubice Bačanac i Ljubiše Lazarevića pod nazivom "Androginost i
sport" zadire u sociopsihološke implikacije ženskog sporta.
Na kraju imamo prikaz knjige američkog autora Džeja Majksa pod naslovom
"Mentalne osnove košarke" koju je sa engleskog jezika prevela mr Emilija
Marković i koja predstavlja vrlo korisno štivo za trenere košarke, ali
i druge stručnjake u sportu kojima je potreban određeni nivo psiholoških
znanja i veština za uspešan trenerski rad.
Aleksandar Milojević